ഒമ്പതു നൂറ്റാണ്ടുകളുടെ പഴക്കമുള്ള ഗോൽകൊണ്ട കോട്ടയെ ഹൈദരാബാദിന്റെ പിറവിക്ക് കാരണമായ ചരിത്രസാക്ഷ്യമായി കണക്കാക്കാം. ഹൈദരാബാദിന്റെ യഥാർത്ഥ ചരിത്രം തുടങ്ങുന്നത് ഷാഹി രാജവംശത്തിന് മുമ്പാണ്. ‘ആട്ടിടയന്മാരുടെ കുന്ന്’ എന്നർഥം വരുന്ന ഗോൽകൊണ്ട എന്ന പേരിന് പിന്നിൽ ഒരു ഐതിഹ്യം ഉണ്ട്. കാകതീയ രാജവംശത്തിന്റെ കാലഘട്ടത്തിൽ ഒരു ആട്ടിടയൻ ഈ കുന്നിൽ ഒരു വിഗ്രഹം കണ്ടെത്തിയിരുന്നു.
വിവരം കേട്ടറിഞ്ഞ രാജാവ് അതിനായി ഒരു ക്ഷേത്രം പണിതു. പിന്നീട് ഈ പ്രദേശം ബഹ്മനി സുൽത്താന്മാരുടെ ഭരണത്തിൻ കീഴിൽ വന്നതോടെയാണ് ഗോൽകൊണ്ട കോട്ട ഒരു ശക്തികേന്ദ്രമായി മാറുന്നത്. ഖുലി ഖുതുബ് ഷാഹ് ഈ കോട്ടയുടെ ഉടമസ്ഥാവകാശം ഏറ്റെടുത്ത് ഗോൽകൊണ്ടയെ തന്റെ രാജ്യത്തിന്റെ തലസ്ഥാനമാക്കി. ഷാഹി ഭരണത്തിനു ശേഷം മുഗൾ ചക്രവർത്തി ഔറംഗസേബ് കോട്ട പിടിച്ചടക്കുകയും പിന്നീട് അതിനെ അറ്റകുറ്റപ്പണികൾക്കോ സംരക്ഷണത്തിനോ വിട്ടുകിടക്കുകയും ചെയ്തു.

ആകെ എട്ടു ഗേറ്റുകളാണ് ഗോൽകൊണ്ട കോട്ടയ്ക്ക് ചുറ്റുമുള്ളത്. അതിൽ പ്രധാനപ്പെട്ടത് ഫത്തേ ദർവാസാ (വിജയ കവാടം) എന്ന ഗേറ്റ് ആണ്. മുഗളന്മാരും സുൽത്താന്മാരും പോലും തകർക്കാനാകാത്ത ശക്തിയുള്ളതായിരുന്നു ഇത്. ഈ കവാടത്തിൽ നിന്ന് കൈകൊട്ടിയാൽ ഏകദേശം ഒരു കിലോമീറ്റർ അകലെയുള്ള ബാലഹിസാറിൽ വരെ ശബ്ദം കേൾക്കാമെന്നതും ഈ കോട്ടയുടെ ശില്പമികവിനുള്ള ഉദാഹരണമാണ്. ആ കാലത്ത് രാജകുടുംബത്തിന്റെ സുരക്ഷ ഉറപ്പാക്കാനായാണ് ഇത്തരം ശബ്ദവ്യാപന സംവിധാനം ഒരുക്കിയത്.
ഗോൽകൊണ്ട കോട്ടയുടെ മതിലുകൾ ഏകദേശം പത്തു കിലോമീറ്റർ ചുറ്റളവിൽ വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്നു. കോട്ടയെ ചുറ്റിപറ്റിയ നിലയിൽ നിലനിൽക്കുന്ന കരിങ്കൽ കെട്ടിടാവശിഷ്ടങ്ങൾ ഈ പ്രദേശത്തിന്റെ മഹത്വം ഓർമ്മിപ്പിക്കുന്നു. പുരാതന കാലത്ത് ഗോൽകൊണ്ട ഒരു പ്രധാന വാണിജ്യ കേന്ദ്രമായിരുന്നു.

പ്രത്യേകിച്ച് വജ്രവ്യാപാരത്തിന്റെ നിലനില്പ് കൊണ്ട് ഈ നഗരം ലോകശ്രദ്ധ നേടിയിരുന്നു. ലോകപ്രശസ്തമായ കോഹിനൂർ, ദാര്യ-ഇ-നൂർ, നൂറുൽ-ഐൻ, ഹോപ്പ് ഡയമണ്ട് തുടങ്ങിയവ ഇവിടെ നിന്നാണ് ലഭിച്ചത്. കൃഷ്ണാനദീതീരത്ത് സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന കൊല്ലൂർ ഖനികളിൽ നിന്ന് ഖുതുബ് ഷാഹി ഭരണകാലത്ത് വലിയ തോതിൽ വജ്രങ്ങൾ ഖനനം ചെയ്തിരുന്നു.

കോട്ടയുടെ ഏറ്റവും ഉയർന്ന ഭാഗമായ ബാലഹിസാറിലേക്ക് എത്താൻ നിരവധി പടികൾ കയറേണ്ടിവരും. ഗൈഡുകളുടെ സഹായത്തോടെ കോട്ടയുടെ ചരിത്രം മനസ്സിലാക്കാനാകുമെന്നത് ഒരു സന്ദർശകനായി വലിയ അനുഭവം നൽകും. തുരങ്കങ്ങൾക്കുറിച്ചും കോട്ടയിൽ മറഞ്ഞിരിക്കുന്ന രഹസ്യങ്ങളേക്കുറിച്ചും ഇന്ന് വിവിധ ഐതിഹ്യങ്ങൾ നിലനിൽക്കുന്നുണ്ടെങ്കിലും ഇതിൽ പലതും ഇപ്പോഴും തെളിവുകളില്ലാത്തവയാണ്.
എല്ലാ സമയത്തും ഗോൽകൊണ്ട സന്ദർശിക്കാനാകുമെങ്കിലും, ഒക്ടോബർ മുതൽ ഫെബ്രുവരി വരെയുള്ള കാലം ആണ് ഏറ്റവും അനുയോജ്യം. വേനൽക്കാലത്ത് തീക്ഷ്ണമായ ചൂട് അനുഭവപ്പെടുന്നതിനാൽ വിനോദസഞ്ചാരികൾ ഈ കാലത്ത് സന്ദർശനം ഒഴിവാക്കുന്നത് നല്ലത്. വൈകുന്നേരങ്ങളിൽ നടക്കുന്ന ലൈറ്റ് ആൻഡ് സൗണ്ട് ഷോ ഈ കോട്ടയുടെ പ്രധാന ആകർഷണങ്ങളിൽ ഒന്നാണ്.

വാസ്തു വിദ്യയുടെ മഹത്വം ഉൾക്കൊള്ളിച്ചുകൊണ്ടാണ് കോട്ടയുടെ നിർമ്മാണം നടന്നത്. കാകതീയ രാജവംശം മുതൽ മുഗളരുടെ കാലം വരെ വിവിധ ഭരണാധികാരികൾ ഈ കോട്ടയെ പുതുക്കിപ്പണിതു. ഖുതുബ് ഷാഹികളുടെ ഭരണകാലത്ത് ഏറ്റവും ശക്തിയാർജ്ജിച്ച കോട്ടയ്ക്ക് മുഗളർ അവസാനം കനൽ കുഴിച്ചെണ്ണം ഒഴിച്ചു കീഴടക്കുകയായിരുന്നു.
ഗോൽകൊണ്ട കോട്ടയുടെ ചരിത്രപരവും സാംസ്കാരികവുമായ പ്രാധാന്യം ഇന്ത്യയിലെ പ്രധാന ടൂറിസം കേന്ദ്രങ്ങളിൽ ഒന്നായി ഈ കോട്ടയെ മാറ്റിയിട്ടുണ്ട്. രാജപുത്ര, ദ്രാവിഡ, ഇസ്ലാമിക വാസ്തു ശൈലികളുടെ മനോഹരമായ സംയോജനമാണ് ഈ കോട്ട. അതിനാൽ തന്നെ ചരിത്രപ്രേമികൾക്കും, ശില്പകലാസ്വാദകരും, വിനോദ സഞ്ചാരികൾക്കും ഇത് ഒരിക്കലും നഷ്ടപ്പെടുത്തരുതാത്ത അനുഭവമാണ്.